Ritstjórinn Jólasveinarnir eru ein af einkennandi hefðum íslenskra jóla og eiga rætur sínar í þjóðtrú. Þeir eru alls þrettán talsins, og í upphafi voru þeir ekki ljúfir og skemmtilegir heldur óþekkir og hræðilegir. Sagan um jólasveinana hefur breyst í gegnum tíðina, en þeir hafa allir sín sérkenni sem hafa fylgt þeim frá fornri tíð.
Upphaf og hlutverk
Í upphafi voru jólasveinarnir ekki vinsælir gestir heldur ógnvekjandi tröll sem komu úr fjöllunum til að hrekkja bændur og börn. Þeir bjuggu ásamt foreldrum sínum, Grýlu og Leppalúða, í dimmum helli í fjöllunum. Grýla var hræðilegt tröll sem stal óþekkum börnum og sauð þau í potti, á meðan Leppalúði var ómerkilegur eiginmaður sem gerði lítið annað en að fylgja Grýlu. Með þeim var einnig jólakötturinn, sem át börn sem ekki fengu ný föt fyrir jólin.
Jólasveinarnir sjálfir komu einn af öðrum til byggða, byrjuðu að koma 12. desember og héldu áfram fram að jólum. Eftir að hafa verið í bænum í einn dag hver sneru þeir aftur til fjalla.
Sérkenni jólasveinanna
Hver jólasveinn hafði sitt sérkenni og sérstaka hegðun, oftast tengda því að stela mat eða hrekkja fólk. Nöfn þeirra endurspegla þessa eiginleika:
- Stekkjastaur – Hann kom fyrstur og var þekktur fyrir að stela mjólk frá kindum í fjárhúsum, þrátt fyrir að vera haltur.
- Giljagaur – Hann leitaði í fjósin til að sleikja froðuna af mjólkurfötum.
- Stúfur – Lítill og nettur, hann faldi sig til að stela afgöngum úr pottum.
- Þvörusleikir – Hafði sérstakt lag á að sleikja trésleifar sem fólk notaði í eldamennsku.
- Pottasleikir – Hann faldi sig og greip potta sem stóðu eftir matreiðslu til að sleikja þá hreina.
- Askasleikir – Kom sér fyrir undir rúmum og beið eftir að fólk skildi eftir askana sína með matarafgöngum.
- Hurðaskellir – Hann skemmtir sér við að skella hurðum og gera íbúa hrædda.
- Skyrgámur – Hann stal skyri þegar tækifæri gafst.
- Bjúgnakrækir – Hann náði í hangikjöt og bjúgu sem fólk geymdi til jóla.
- Gluggagægir – Hann faldi sig við glugga og reyndi að sjá hvað var á boðstólum inni.
- Gáttaþefur – Þefaði upp matarlykt og reyndi að komast að henni.
- Ketkrókur – Hafði krók til að stela kjöti sem hékk uppi.
- Kertasníkir – Stal kertum, sem voru dýrmæt í myrkri vetrarins, oft til að borða þau vegna fitunnar.
Breytt ímynd
Í dag hafa jólasveinarnir breyst úr óþekkum tröllum í vingjarnlega persónur sem gleðja börn. Þeir koma enn einn af öðrum í desember en setja núna litlar gjafir í skó barna, sem þau setja út í glugga. Gjafirnar eru fyrir þau börn sem hafa verið þæg, en óþekkt börn fá kartöflu.
Jólasveinarnir hafa einnig orðið vinsælir í jólaskemmtunum og viðburðum þar sem þeir syngja, dansa og hitta börn. Þessi þróun hefur gert þá hlýlegri og meira í takt við gleði og hátíðleika jóla.
Arfleifð jólasveinanna
Jólasveinarnir eru mikilvægur hluti íslenskrar menningar og jólahátíðar. Þeir minna á þjóðtrú fortíðarinnar og tengja saman gamlar hefðir og nútímalega jólastemningu. Börn og fullorðnir njóta þess að halda í þessa skemmtilegu hefð, hvort sem það er með sögum af gömlu jólasveinunum eða nútímalegri útgáfu þeirra.
